هنر فرش و فرشبافی در ايران و تجليل آن، به سان عالي ترين بافته هاي گستردني، هم چنان بر قرار مانده است. در اين عرصه، ايران را رقيبي نبوده است. درست است كه سفالهاي لعابدار ايراني از حيث ويژگيهايش دستكم از فرش ايراني ندارد، اما ناگزير از رقابت با فراورده هاي چيني است.

 

محبوبیت فرش ایرانی

یکی از دلایل اصلی که فرش ایرانی در جهان بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و مشتری بیشتری دارد این است که نسبت به فرش تولیدی سایر کشورها تنوع رنگ بیشتری دارد، کیفیت مواد و مصالح به کار رفته در آن مرغوب تر و بهتر است، هنر و ظرافت خاصی در آن به کار گرفته شده و رنگ ها زنده و طبیعی به نظر می رسند، نقش و نگارهای آن جذاب است و گیرایی خاصی دارد که برای بیننده و خریدار چشم نواز است. همه این موارد در این امر موثر بوده و باعث شده فرش ایرانی معروفیت و محبوبیت خاص خود را داشته باشد.

 پیشینه فرش ایرانی 

کارشناسان فرش معتقدند که قالی و قالی‌بافی و بافت انواع فرش خواستگاه و محل پیدایش آن آسیا است. پژوهشگران می گویند که ایران، ترکستان و قفقاز مهد اولیهٔ هنر قالی بافی هستند. از نوشته های برخی از متون  چنین برداشت می شود که هنر قالی‌بافی خیلی پیش از میلاد مسیح وجود داشته است. شاعر و حماسه‌ سرای معروف یونانی در قرن هفتم پیش از میلاد، تختی را یاد می کند که قالی ارغوانی رنگ آن را پوشانده است. همچنین سایر مورخان و شاعران و نویسندگان هم در نوشته هایشان این نکته را ذکر کرده اند که ایرانیان عادتشان این است روی فرش های بسیار نرم و لطیف استراحت می کنند. یک بررسی ساده به ما نشان می دهد که علاوه بر کشورمان، در کشورهایی مثل ترکیه، اسپانیا، ترکمنستان، افغانستان، قفقاز، پاکستان، هند، مصر، چین، و حتی کشورهای رومانی و شبه ‌جزیرهٔ بالکان نیز صنعت فرش و هنر قالی‌ بافی رواج داشته و آن ها هم در این زمینه فعالیت داشته اند.

اما در نهایت این هنر خاص ایرانیان بوده و ایرانیان اولین مردمی بودند که به قالی‌ بافی و فرش روی آوردند و در این مورد هنرشان شهره جهان است. براساس بررسی های انجام شده اولین فرش موجود در دنیا قالیچهٔ ایرانی پازیریک است. این فرش در سال ۱۹۴۹ م. بوسیله گروهی از باستان‌شناسان روس در حفاری‌هایی در منطقهٔ آلتای سیبری جنوبی در دره ای به همین نام یعنی پازیریک کشف شد.

تاریخچه فرش به هزاره پنجم و ششم پ.م در آسیای میانه می رسد. فرش ایرانی پازیریک را نخستین و کهن ‌ترین فرش دستباف جهان دانسته اند. که بافت آن را به دوران هخامنشیان نسبت می دهند. در کاخ تیسفون یک قالی خیلی معروفی به نام بهارستان وجود دارد که شکوه و زیبایی بسیاری دارد و در ادبیات اسلامی هم مورد توجه قرار گرفته و بازتاب گسترده ای دارد. به دلیل زیبایی ها و هنر و دقت و ظرافتی که در بافت قالی و فرش وجود دارد این هنر همیشه مورد توجه بوده که امروزه به جنبهٔ تزئینی آن بیشتر توجه می‌شود.

 

طرح هــای قالی ایران

 

•  طرح‌های آثار باستانی و ابنیه اسلامی

این گروه شامل تمام طرحهایی است که از نقوش و اشکال تزیینی بناها، عمارات و کاشیکاری‌های آن‌ها گرفته شده. طراحان فرش در برخی از طرح‌های اصلی نقوش این بناها بنابر سلیقه خود تغییراتی را انجام داده اما ساختار و تشابه اصلی طرح فرش با طرح اصلی بنا کاملاً حفظ گردیده‌است. معروف‌ترین طرح‌های این گروه عبارتند از: گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، مسجد امام اصفهان، تخت جمشید شیراز، طاق بستان، مسجد جامع اصفهان و غیره

 

•   طرح‌های شاه‌ عباسی

اساس تمامی طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. گل‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیقی با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ایجاد می‌کنند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: شاه عباسی لچک ترنج، شاه عباسی افشان، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری، شاه عباسی هفت رنگ و…

 

•  طرح‌های اسلیمی

فرم اصلی این طرح‌ها بر پایه گردش منظم و نقوش اسلیمی است. طرح‌های اسلیمی دارای انواع و اشکال مختلفی است که خود مورد طبقه بندی قرار می‌گیرد. از معروف‌ترین آن می‌توان به اسلیمی دهان اژدها اشاره کرد. انواع دیگر عبارتند از:اسلیمی بندی، اسلیمی افشان، اسلیمی کهکشانی، اسلیمی لچک و ترنج و…

 اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولاً در بیشتر قالبها این طرح تکرار می‌گردد، اما در بعضی فرشها این طرح مسلط است. معروفترین اسلیمی‌ها، اسلیمی دهن اژدر است.

•   طرح‌های اقتباسی

اغلب طرح‌های این گروه شباهت زیادی به طرح‌های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه دارد، ایرانیان با استفاده از هوش و ذکاوت خود تغییراتی در آن به وجود آورده‌اند. به همین دلیل به طرح‌های اقتباسی معروف‌اند. مانند طرح‌های معروف به قفقازی، طرح‌های اقتباسی گوبلنی.

•   طرح‌های افشان

اشکال و اجزا تشکیل دهنده بیشتر طرح‌ها به صورت پیوسته و بدون انقطاع ترسیم می‌شود در حالی که در طرح افشان اجزاء تشکیل دهنده طرح به صورت پراکنده و جدا از هم ولی با فاصله منظم از یکدیگر طراحی می‌گردند. در این طرح همهٔ بند و گل و برگ‌ها در متن فرش به صورت افشان و پراکنده بوده و هیچ‌کدام از گل و برگ‌ها دارای قرینه نمی‌باشند. معروف‌ترین این طرح‌ها عبارتند از: افشان دست گل، افشان شاخه پیچ، افشان اسلیمی، افشان شاه عباسی و گل‌فرنگ.

•   طرح‌های واگیره‌ای (بندی)

هنگامی که جزء کوچکی از طرح در متن فرش در جهات طولی و عرضی تکرار شده و به وسیلهٔ گیره به یکدیگر متصل شوند، به طرح بندی نامیده می‌گردد. معروف‌ترین طرح‌ها عبارتند از:: بندی اسلیمی، بندی خشتی، بندی ترنج دار، بندی شیر و شکری، بندی شاخه گوزنی، بندی دسته گلی، بندی میناخانی یا ورامین

•   طرح‌های بته‌ای (بته جقه)

از طرح‌های معروف و موفق در طرح قالی، که علاوه بر ایران در هندوستان نیز رواج دارد. اندازهٔ بته‌ها متفاوت است. گاه آنچنان بزرگ است که چند بته برای کل فرش کافی است ولی در بیشتر موارد بته‌ها با اندازه‌های کوچک در ردیف‌های موازی در متن فرش یا در حاشیهٔ قالی دیده می‌شوند. گاهی به سبک شکسته و گاهی به سبک منحنی ترسیم می‌گردند. این طرح‌ها رد فرش همدان، سنندج، کاشان ،سرآبند و قم دیده می‌شوند. معروف‌ترین طرح‌های بته‌ای عبارتند از: بته جقه یا مادر بچه، بته ترمه، بته سرآبندی، بته افشار، بته قلمکار اصفهان، بته کردستانی یا هشت پر، بته خراسان و بته میری

•   طرح درختی

اشکال درختان و شاخ و برگ و بوته‌ها، عناصر اصلی این طرح هستند. گاه در میان شاخ و برگ درختان، حضور پرندگان، و در پایین طرح حیوانات وحشی در حال چرا و استراحت دیده می‌شود. به این‌گونه طرح‌ها، طرح درختی حیوان دار گویند. اگر در طرح، شکارچیان در حال صید باشند به طرح درختی شکارگاه مرسوم می‌گردد. اگر میانهٔ فرش دارای برکهٔ آب با رنگ فیروزه‌ای باشد، طرح را درختی سبزی کاری یا آب‌نما گوییم. این طرح در بین بافندگان کاشان، اصفهان، تبریز، قم و تهران طرفدار داشته. حال آنکه تصویر درخت را بسیاری از کشورهای اروپایی به فال نیک می‌گیرند و آن را نشانهٔ تداوم عمر و خوشبختی و سعادت می‌دانند. به صورت درختی ترنج‌دار نیز وجود دارد.

•   طرح‌های ترکمن

طرح‌های ترکمن در گروه نقوش هندسی قرار دارند و به صورت ذهنی بافته می‌شوند. معروفترین طرح‌های ترکمن در ایران عبارتند از غزال گز، قاشقی، آخال، چهار فصلو یموت.

•   طرح‌های شکارگاهی

بنیاد اصلی این طرح‌ها نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه است. به نحوی که در قسمت‌های مختلف طرح یک سوار کار با وسیله‌ای همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو یا سایر جانوران است.

این فرش کاملاً ذهنی بافته شده‌است اما به نظر می‌رسد که بافنده می‌خواسته طرح شکار گاهی را در طرح فرش پیاده کند.

•   طرح‌های گل فرنگ

کلیه طرح‌های این گروه بر مبنای گل‌های رنگارنگ چند پر، گلدان‌های فرنگی و گل‌های طبیعی به ویژه گل رز با رنگ‌های بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ می‌باشد. انواع طرح‌های گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، افشان گل فرنگ گل‌فرنگ مستوفی و …

•   طرح‌های قابی (خشتی)

متن فرش با اشکال هندسی، مربع و لوزی، شبکه بندی می‌شود؛ و در داخل هر یک از این خانه‌ها نقش مایه‌هایی از قبیل گلدان گل، بته، شاخهٔ گل، درختانی مانند سرو و بید، پرندگان و … به‌طور مجرد ترسیم می‌گردند. هر خانه از لحاظ شکل و محتوا از خانهٔ مجاور متمایز است، این طرح‌ها را قاب قابی یا قاب خشتی می‌نامند. در این طرح متن قالی دارای چند ضلعی‌های منظم و غیر منظم می‌باشند. از معروف‌ترین طرح‌های آن می‌توان به قاب قرآنی، قاب بختیاری، قاب تصویری، قاب اسلیمی و … اشاره کرد

•   طرح‌های گلدانی

طرحی زیبا و دلپسند، شکل گلدانی مزین به شاخه‌های گل، عنصر اصلی و غالب طرح است. اندازه‌های گاهی بزرگ و واحد گاهی کوچک با ردیف‌هایی موازی تمامی فرش را پوشش می‌دهد. گروه‌های فرعی عبارتند از: گلدانی محرابی، گلدانی ظل السلطان (گل و بلبل)، گلدان حاج خانومی، گلدانی ستونی و گلدان تکراری. این طرح در بین بافندگان شهرهای قم، تبریز، کاشان، آباده و کردستان مورد توجه است.

•   طرح ماهی درهم

طرحی اصیل؛ زیبا و کنایه دار. درون مایه تشکیل دهندهٔ آن نقش ماهی را به یاد می‌آورد. طرحی سرچشمه گرفته از شرق ایران که به مرور گسترش یافته و در خراسان، کردستان و اراک مورد توجه است. گروه‌های فرعی عبارتند از: ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و زیره ماهی.

•   طرح‌های محرابی

طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. مکانی که در مساجد، مکان نمازگزاردن امام جماعت است. در این طرح‌ها معمولاً محراب را با تزییناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک می‌پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می‌دهند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی درختی.

•   طرح‌های محرمات

در این طرح تمامی متن فرش از جهت طولی به ردیف‌های موازی تقسیم گشته و داخل این ردیف‌ها با نگاره‌هایی همچون بته جقه، انواع اسلیمی یا ختایی و گل و برگ‌های دیگر تقسیم می‌گردد. در واقع متن فرش به صورت راه راه می‌باشد .محرمات بته جقه‌ای معروف‌ترین طرح این گروه است.

•   طرح‌های هندسی

کلیه نقوش از اشکال هندسی است و با استفاده از خط‌های زاویه دار ساخته می‌شوند.  مانند: هندسی کف ساده، هندسی جوشقان، هندسی خاتم شیراز، هندسی لچک و ترنج و هندسی قابی.

•   طرح‌های ایلی و عشایری

این طرح‌ها عموماً توسط عشایر ایران بافته می‌شوند و اغلب نگاره‌ها و تزیینات طرح برگرفته از ذهن قالیبافان است. قرینگی در طرح معنایی ندارد. سادگی و عدم قرینه کاری نقوش از عوامل اصلی زیبایی طرح‌های این گروه است.

•   طرح‌های تلفیقی

این طرح‌ها به مرور زمان و با ادغام شدن طرح‌های مختلف به وجود آمده. برخی از طرح‌های تلفیقی به جهت تلفیق زیبا و صحیح نقوش مختلف از جذابیت بالایی برخوردارند. برخی دیگر ناشی از تلفیق نابهنجار چند طرح می‌باشند. گونه‌های مختلفی از طرح‌های تلفیقی را می‌توان نام برد مانند لچک و ترنج تلفیقی، تلفیقی دسته گلی، تلفیقی گل فرنگ، تلفیقی هندسی و…

•  فرش کرمانشاهی با طرح درختی

همچنین به نقل از دکتر پرهام در زمانی که پژوهش در خصوص نمادپردازی مغرب زمین، جایگزین اندیشه‌های رمزی، نمادی و اساطیری مشرق زمین گردیده، نمادهای شرقی به قیاس با مفاهیم نمادی غربی سنجیده شدند. بدین ترتیب نقش مایه بید مجنون نقش مایه‌ای مالامال از غم و اندوه نام گرفت. فرش‌هایی با چنین نقش مایه فرش عزا و نقش بید مجنون بید گریان در نزد غریبان، تلقی گردید. در همین زمان بود که نگاره‌های سه گوش سر و گردن تجرید یافته جانوران کلید یونانی و قلاب و نقش مایه چهار بازویی میانه ترنج‌های قالیهای فارسی خرچنگ و رتیل نام گرفت.