گلیم بافی زنجان

گلیم بافی زنجان

 گلیم‌بافی زنجان از سالیان دور، در میان مردم این مرز و بوم در روستاها به عنوان فعالیتی در کنار کشاورزی تداوم داشته است. با توجه به اقلیم سرد منطقه زنجان بشر ساکن در این منطقه همواره در فکر تهیه کفپوش گرم جهت استفاده در منازل و نیز به عنوان پرده بوده است، مواد اولیه موجود مردم منطقه را به سمت استفاده از بافته ای از پشم بز و گوسفند هدایت کرد.

در حال حاضر در بسیاری از مناطق استان زنجان بافت گلیم به عنوان یکی از شاخص ترین بافته های داری مطرح می‌باشد. گلیم‌بافی، فعال‌ترین و زیباترین صنایع‌دستی استان زنجان، هنری بی‌نظیر و منحصر به فرد است که پیشینه‌ای طولانی دارد.

هنر گلیم‌بافی، تاریخچه‌ای جدا از نساجی ندارد و به دلیل شباهت بافت پارچه‌های اولیه به بافت گلیم می‌توان گفت در تولید گلیم از الیاف ضخیم‌تر استفاده می‌شود.

انواع گلیم با نقوش سنتی و هندسی خاص استان، انواع خورجین، جل اسب، نمکدان، قاشقدان و رختخواب پیچ با همان شیوه بافت گلیم انواع تولیداتی بوده است که در استان زنجان از رواج بسیار خوبی برخوردار بوده است.

این بافته‌های داری، بر روی دارهای بسیار ساده چوبی عمودی در منازل روستائیان تولید می‌شده است که در حال حاضر اکثر دارهای چوبی تبدیل به دارهای مقاوم فلزی شده است. تولید انواع بافته‌های کوچک به غیر از زیر انداز، رواج خود را در روستاها از دست داده است که به طور حتم حمایت، دستگیری و برنامه ریزی لازم را برای احیا و توسعه این نوع بافته‌های سنتی را می‌طلبد.

از نقوش گلیم‌های روستایی می‌توان به نام‌های “هشت توک” و “پقل” اشاره کرد. از طرح‌های گلیم ماهنشان، نقوش سماوری، توسپاقا، صندوق، اشگل، تک گلوترکیبی همگون از نقوش حیوانی و گیاهی اشاره کرد. در منطقه سهرین هم نقش‌های گلیم به صورتی اجرا می‌شود که در حقیقت نوعی موج در آن گلی‌ها ایجاد می‌شود.

مناطق فعال گلیم بافی استان زنجان، شهرستان ماهنشان و روستاهای این شهرستان است که در حدود ۵۰ نفر صنعتگر فعال در این روستاها مشغول فعالیت هستند.

مواد اولیه 

رنگرزی

در بافت گلیم‌ها در گذشته از نخ رنگرزی شده با مواد رنگرزی طبیعی استفاده شده‌است که این سنت در بافت گلیم‌های سنتی مرغوب و اصیل تا به امروز هم ادامه دارد. مواد رنگرزی عموماً از منابع گیاهی و معدنی تهیه می‌شود، هر چند ممکن است از منابع حیوانی نظیر قرمزدانه هم استفاده شود. معمولاً نخ‌های تار که عموماً از پشم حیوانات تهیه می‌شود را رنگرزی می‌کنند که در بافت گلیم با ترکیب این نخ‌های رنگرزی شده تنوع طرح‌ها حاصل می‌گردد.

نخ تار

عموماً نخ تار از پنبه بدست می‌آید اما بافت گلیم بر تارهای جنس پشم نیز مشاهده است.

نخ پود

نخ پود معمولاً از پشم حیوانات اهلی که بدست می‌آید. ممکن است در گلیم‌های ظریف تر که بیشتر برای تزئین استفاده می‌شده‌ است از نخ کرک (بدست آمده از کرک حیوانات) هم استفاده بشود.

دستگاه هاي بافت گليم 

به طور كلي دستگاه هاي بافت چهار نوع مي باشند:

الف- گليم ساده باف

دستگاه گليم ساده باف از يك كجو و چوب كمكي تشكيل شده و گليم به طور يكنواخت روي آن بافته مي‌شود. پشت و روي اين نوع گليم يكسان بوده و هر دو روي آن قابل استفاده است.

ب- گليم چرخي باف

دستگاه گليم چرخي باف داراي چهار كجو است. هر كجو به وسيلة كمان هايي جا به جا مي شود.در اين نوع بافت پود از لا به لاي تمام تارها رد مي‌شود . بافت به صورت يكساني پيش مي رود.در پشت گليم پودهاي اضافي روي هم قرار مي گيرند و به اين علت حاصل كار، گليمي محكم و ضخيم با پشت و روي متفاوت خواهد بود كه فقط يك روي آن قابل استفاده است.

ج- جاجيم باف

دستگاه بافت جاجيم داراي چهار كجو و چند كمان است. تفاوت اساسي بين جاجيم و ساير انواع گليم، رنگي بودن تارهاي آن است كه مثل پود در ظهور نقش ها مؤثرند. پشت و روي جاجيم همانند گليم ساده بافت يكسان است.

د- گليم سوزني ( سوماك )

دستگاه گليم سوزني داراي يك كجو است و به طور كلي از نظر ظاهر به دستگاه بافت گليم ساده شباهت دارد. در اين بافت پودهاي اضافي در پشت گليم به صورت آزاد باقي مي ماند. بافت اين نوع گليم در ميان عشاير بسيار معمول است . که اغلب براي تزئین مورد استفاده قرار مي گيرد.

تفاوت هنر زیبای گلیم بافی در میان مناطق محتلف ایران

گلیم های هر منطقه دارای خصوصیات ویژه ای از نظر طرح و رنگ است و با توجه به طرح و رنگ بندی های آن شناخته می شوند. تمام اشكال بافت در اكثر نقاطی كه گلیم‌بافی در آنها رایج است، اعمال می‌شود و تفاوت تولیدات مناطق مختلف از رویش ریسیدن نخ، استفاده از رنگهای بخصوص یا طرحهای ویژه رنگین «پود» از لابلای نخ‌های ساده تار است كه به اشكال مختلف امكان‌پذیر است. به طور مثال در نوعی از بافت كه ظاهراً آن هم از مردم چین اخذ شده از چهار پود و سه تار استفاده به عمل می‌آید كه دو تار نازك و تار سوم ضخیم‌تر بوده و هر جفت پود برحسب تقاضای طرح در پشت یا روی محصول قرار می‌گیرد. و به نحو ساده‌ای با تار ضخیم درگیر شده و بافت اصلی را تشكیل می‌دهد.

نحوه شناخت گلیم مرغوب

گلیم مرغوب باید در مقابل نور و شستشو رنگش ثابت باشد و در صورت نامرغوب بودن اگر رطوبت به آن برسد، رنگ عوض می کند.

برای شناخت گلیم مرغوب باید آن را پیچیده و فشار داد تا استحکام آن سنجیده شود و گلیم های دارای پود کم به آسانی کشیده و از هم باز می‌شود.

هر چه گلیم سبک تر باشد از مرغوبیت بیشتری برخوردار است زیرا در بافت آن از تار و پود ظریفتری استفاده شده است.

بافندگان روستایی معمولا در لبه های خارجی گلیم، حاشیه ای با موی بز به رنگ سیاه می بافند که این کار به استقامت گلیم کمک می کند.