آشنایی با ملیله کاری زنجان

---

ملیله کاری بعنوان یکی از اصیل ترین صنایع دستی استان زنجان مطرح می باشد. ملیله به مفهوم ظریف کاری نقره است  که با استفاده از مفتولها و نوارهای ظریف  نقره و بکار گیری طرحهای اسلیمی و منظم ساخته می شود، مصنوعات ساخته شده شامل: سرویس چایخوری، شکلات خوری، گلدان، شمعدان، قاب عکس و انواع زیورآلات ….، می باشد.

در حال حاضر نیز ملیله کاری صرف نظر از تهران که صنعتگران ملیله کار بیشتر در امر جواهر سازی فعالیت دارند، در شهر زنجان رواج دارد، لازم به توضیح است که ملیله به صورت محدود در تبریز و اصفهان نیز رواج دارد ، ولی ملیله زنجان به خاطر اصالت نقوش  و همچنین ظرافت منحصر به فرد در مجموع از کیفیت بالایی نسبت به ملیله اصفهان برخوردار بوده و به نوبه خود جایگاه ویژه ای نیز در بین رشته های برجسته صنایع دستی ایران دارد. این هنر در شهر زنجان از رونق چشمگیری برخوردار است .

تاریخچه ملیله ی زنجان

درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست و لیکن از دو طریق می توان به قدمت این هنر ارزنده پی برد. 1) نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده اند. 2) آثار باقی مانده ملیله بسیاراندک بوده و اکثرا متعلق به دو سده اخیر می باشد. در کتب تاریخی که اشاراتی درباره زنجان دارند از میان صنایع شهر زنجان بیش از هر چیز از صنعت فلز کاری آن سخن گفته اند از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه های  فلزکاری است می توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد. با توجه به رونق شهر زنجان در دوره هخامنشیان ، اشکانیان و ساسانیان فلز کاری نیز که از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدنهاست، در این منطقه وجود داشته است.

سابقه ملیله کاری در زنجان از قرن دهم هجری، به بعد روشن و مشخص است ((فردریک ریچارد))، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود مینویسد: (( شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره، و ملیله کاری این شهر پر زرق و برق است)) .

ملیله کاری تا قبل از دوره پهلوی ، به عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده، منتهی در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت. سرویس های چایخوری و شربت خوری ، جعبه جواهرات و دسته چاقو، عمده ترین محصولات تولیدی تا این دوران بوده اند.  هنرمندان زنجانی در سال های بعد، به تدریج بر انواع این دست ساخته های های زیبا افزودند، شاید بتوان رونق این هنر صنعت را درزنجان، دوران سلجوقی دانست و همچنین بر اساس آثارباقی مانده از دوره صفوی، این دوره را اوج شکوفایی این هنر دانست.

وضعیت فعلی هنر ملیله کاری در زنجان

این هنر وام دار هنرمندانی می باشد که با ابزار بسیار ابتدائی به خلق آثاری ارزشمند مبادرت ورزیده و گاه بینایی خود را در این راه  از دست داده اند. از جمله هنرمندان ملیله کار زنجان: مرحوم کربلایی حسینعلی، مرحوم مشهدی رحمان ، مرحوم موسی کاظمیان مقدم ،مرحوم حاج صمد همامی، وهنرمندانی چون رحیم برجخانی ، حاج ابوالفضل ثبوتی و حاج قربانعلی پرداختی و… .

آثار قدیمی ملیله در زنجان به کلی از بین رفته و یا جهت استفاده مجدد از نقره ذوب گردیده است. متاسفانه به دلیل عدم وجود موزه در زنجان آثار نقره ای– ملیله کاری مورد حفظ و نگهداری قرار نگرفته است. امروزه در زنجان حدود 30 کارگاه ملیله کاری فعال موجود می باشد که استادان ملیله کار این کارگاهها همگی از شاگردان استاد ((منصور کاظمیان مقدم)) می باشند. این استاد گرانقدراز سال 1355 به منظور حفظ و بقای این هنر با همکاری سازمان صنایع دستی زنجان به  آموزش ملیله کاری در مرکز آموزش استان اقدام نمودند. در پایان قابل ذکر است، دو تن از شاگردان ایشان به نامهای استاد ((عبدالحمید محرر)) در سال86 محسن یزدانشناس در سال 87 موفق به اخذ مُهر اصالت در این رشته از یونسکو گردیدند.

تفاوت مليله زنجان و اصفهان

از لحاظ ساختار، ريز نقشها و عیار نقره مصرفی از یکدیگر متمایز مي شوند.( عيار نقره مصرفي در اصفهان 95-90 و شايد هم كمتر باشد اما در زنجان ، نقره مصرفي با خلوص 99/9 معروف به عيار 100 استفاده مي شود) به لحاظ كيفيت ساخت ، مليله اصفهان داراي نقوش بزرگتر نسبت به مليله زنجان است و غناي ريز نقوش ، زيبايي و ظرافت كار آن با مليله زنجان برابری نمی نماید. مليله زنجان با توجه به طرحها و نقشهاي اصيل و خصوصا ظرافت زياد آن در مجموع از كيفيت بالايي برخوردار است.

ابزار کار ملیله کاری 

ابزار کار ملیله کاری شبیه ابزار و ادوات زرگری بوده و عبارت است از:

• کوره با دم برقی

از این دستگاه که دارای اشکال متفاوتی است و عمدتاً از یک محفظه به نام آتش خون و یک دودکش تشکیل شده، برای ایجاد حرارت جهت ذوب نقره استفاده می کنند. در این کوره، جریان هوا از طریق لوله ای که به‌ یک دستگاه دم برقی متصل است، با فشار وارد محفظه‌ی‌ آتشدان شده و موجب برافروخته شدن زغال می شود.

• بوته

بوته ظرفی است از ماده‌ ‌ی نسوز و دارای نقطه‌ی‌ ذوب بالا که برای فعل و انفعالات شیمیایی در دمای زیاد مورد استفاده قرار می گیرد و در ملیله کاری معمولاً جهت ذوب نقره از آن استفاده می شود. این بوته از جنس (۱) گرافیت ساخته شده و شبیه بوته‌های زرگری است و معمولاً در هر کارگاه به نسبت حجم کاری که دارند، از چند بوته به اندازه‌های مختلف استفاده می شود.

• ریچه

ریچه قالبی فلزی است که نقره، بعد از ذوب به داخل آن ریخته می شود تا به صورت شمش‌هایی میله ا‌ی شکل درآید. این قالب به فرم مکعب مستطیل بوده، دارای ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر درازا و دو شیار طولی به قطر حدود ۵ میلی متر می باشد.

• دستگاه نورد

این وسیله که دستگاه ملیله کشی نیز نامیده می شود، دارای غلتک‌هایی است که توسط آنها شمش نقره به مفتول تبدیل می شود.

• انبر آتش کاری

این انبر دارای دسته‌ ا‌ی بلند است و در موقع عملیات مربوط به آتش کاری و لحیم کاری مورد استفاده قرار می گیرد و اندازه‌های مختلفی دارد.

• انبردست

این وسیله شبیه انبردست‌های معمولی است و بیشتر به عنوان سیم چین از آن استفاده می شود.

• دم باریک

این وسیله که شبیه انبردست و دارای زبانه‌های بلندتر و باریک است، برای نگه داشتن مفتول‌های ملیله مورد استفاده قرار می گیرد.

• کمان ارّه

ارّه کلافی که دارای شکلی به صورت وی و شبیه کمان اره‌های آهن بری است، در یک سمت دارای دسته و میخ نگه دارنده و در سمت دیگر دارای پیچ سفت کننده و نگه دارنده‌ی تيغ ارّه می باشد.

• قیچی

قیچی مورد استفاده در ملیله کاری شبیه قیچی‌های حلبی سازی است با این تفاوت که ازنظر اندازه کوچک تر است و از آن معمولاً برای قطع مفتول‌های نقره استفاده می شود.

• سندان

این سندآنکه شبیه سندآنهای مورد استفاده‌ی‌ صنعت گران چاقوساز است، از قطعه‌ی‌ فلزی مقاوم ساخته شده و از آن برای تبدیل مفتول‌های میله ا‌ی‌ شکل به مفتول‌هایی با مقطع مربع استفاده می شود.

انواع چکش در اندازه‌های مختلف

• فرچه‌ یا برس سیمی
• حدیده

صفحه‌ ای است فلزی که بر روی آن سوراخ‌های متعددی با قطرهای مختلف تعبیه شده و برای تهیه‌ی‌ مفتول‌های نقره از آن استفاده می گردد.

این صفحه بر روی پایه‌ ا‌ی فلزی سوار و مفتول ملیله به نسبت قطری که باید داشته باشد، از میان یکی از سوراخ هایش عبور داده می شود.

مقدمات ساخت ملیله

برای تهیه‌ی‌ ملیله، ابتدا نقره با عیار مورد نظر انتخاب و به وسیله‌ی‌ بوته در کوره قرار گرفته و پس از ذوب شدن در داخل ریچه ریخته می شود. بعد از سرد شدن، ملیله‌ ا‌ی نقره ای به طول تقریبی ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر و به قطری حدود ۵ میلی متر به دست می آید. در مرحله‌ی‌ بعد، مفتول نقره‌ ا‌ی را بر روی سندان گذاشته و به کمک چکش آن را تبدیل به ميله‌ ا‌ی چهار پهلو نموده و مجدداً آن را به وسیله‌ی‌ چراغ کوره‌ ا‌ی یا شعله‌ی‌ گاز حرارت می دهند تا نرم شود و قابلیت انعطاف پیدا کند، سپس آن را در دستگاه نورد قرار داده و به صورت مفتول‌های باریکی درمی آورند. در بالای دستگاه نورد، چرخ دنده‌هایی قرار دارد که به وسیله‌ی‌ آن می توان دستگاه را تنظیم و مفتول‌هایی با قطرهای مختلف به دست آورد. مفتول‌های باریک مجدداً در کوره حرارت داده شده و درون موم گذاشته می شود. تا کاملاً موم اندود و آماده‌ی‌ حدیده کردن شود.

برای حدیده کردن، ابتدا مفتول نقره را از بزرگ ترین سوراخ حدیده عبور می دهند، سپس آن را از سوراخ‌های کوچک تری می گذرانند و بالاخره در پایان کار مفتول را از کوچک ترین سوراخ حدیده عبور می دهند تا مفتول بسیار نازک و ظریفی از نقره با قطر یکنواخت به دست آید. آنگاه دو رشته از این مفتول نازک را به صورت دولا می تابند و مفتول دولا تاب را از میان قسمت مسطح غلتک دستگاه نورد عبور می دهند و در نتیجه از دستگاه نورد، نوار باریکی به قطر تقریبی ۱ تا ۱/۵ میلی متر خارج می شود که شکل نواری باریک با لبه ای مضرس دارد که به آن ملیله گفته می شود.

مراحل ساخت ملیله

بعد از اماده شدن نوار ملیله، نوبت به ساخت اشیاء ملیله‌ ای‌ می رسد، در این مرحله ابتدا صفحه‌ی‌ فلزی مستطیل شکلی که معمولاً از جنسی مس و دارای ابعاد و اندازه‌های مختلف است را انتخاب و یک سطح آن را کاملاً موم اندود می کنند، به طوری که لایه‌ ا‌ی به ضخامت ۳ تا ۴ میلی متر از موم روی صفحه را بپوشاند. سپس قالبی را که به شکل محصول موردنظر بریده شده، روی صفحه مسی قرار داده و نواری نقره ای را که دارای پهنایی بیش از نوار ملیله است، از اطراف قالب می گذرانند تا شکل قالب را به خود گرفته و درون موم قرار گیرد. سپس به وسیله‌ی‌ دیواره‌های بعدی طرح کلی را تقسیم بندی کرده و میانه‌ی‌ سطوح را با نقش‌های ملیله که قبلا به وسیله‌ی‌ دست و انبری ظریف با نوار ملیله ساخته شده، پر می کنند و در آخرین مرحله به وسیله‌ی مفتول‌های فولادی بسیار ظریف، نقوش را به‌ یکدیگر می بندند تا اشکال ساخته شده به هم نخورد، سپس به وسیله‌ی‌ ذوب کردن موم، اسکلت ملیله‌ی‌ ساخته شده را از صفحه‌ی‌ مسین جدا می کنند.

این اسکلت بر روی سطح همواری قرار گرفته و مقداری گرده‌ی‌ لحیم که مخلوطی از براکس و براده‌ی‌ نقره است، روی آن ریخته و شعله‌ی‌ گاز بر روی آن حرکت داده می شود. بر اثر این کار، گرده‌ی‌ لحیم ذوب شده و باعث اتصالات نقش‌های کوچک با یکدیگر و همچنین دیواره‌ی‌ نقش می گردد.پس از آنکه عمل آتش کاری انجام و کلیه‌ی‌ قطعات به وسیله‌ی‌ گرده‌ی‌ لحیم به‌ یکدیگر متصل شد، سیم‌های فولادی را بریده و جدا می سازند و محصول را که تقریباً کار ساختنش به پایان رسیده، در تشتکی که حاوی محلول رقیق اسید سولفوریک است، قرار می دهند و یا در داخل ظرف محتوی زاغاب (محلول زاج سفید و آب) می جوشانند تا اضافات و لکه‌های روی نقره از بین برود.

در پایان به کمک برس سیمی ظریفی ملیله‌ی‌ ساخته شده را پاک نموده و ناهمواری‌های احتمالی آن را به وسیله‌ی سوهآنهای ظریف و سمباده از بین برده و آن را پرداخت می کنند. نوع دیگری از ملیله، محصولاتی است که به وسیله‌ی‌ خم کردن و لحیم دادن صفحات ملیله ا‌ی ساخته می شود. شیوه‌ی‌ تولید چنان است که ابتدا از ملیله صفحاتی به اندازه‌های مورد نظر تهیه و سپس به کمک آنها محصولاتی نظیر پایه‌ی استکان و لیوان، قندان، گلاب پاش، سینی، قاب عکس، گل سینه، قاشق چای خوری و… می سازند و به وسیله‌ی‌ نقره‌ ا‌ی با عیار پایین تر دسته و پایه‌ی‌ آن را ساخته و بر روی کار سوار می کنند.